اهداء جنین اهداء جنین از انواع تولید مثل ثالث است…
اهداء جنین که در آن جنین از لقاح آزمایشگاهی یا روش آی وی آف (IVF) حاصل و به زوج دیگری اهدا می شود. چنانچه روش های دیگر درمان ناباروری ناموفق باشند پزشک استفاده از آن را توصیه می کند. برای این منظور از بانک ذخیره جنین که در آن جنین ها فریز و نگهداری می شود، برای اهدا به زوجین برداشت می شود.
اهداء جنین با اهدافی نظیر اهداء جنین به زوجین دیگر، برای کمک به انجام تحقیقات و یا ذخیره برای آینده انجام می شود.
پیچیدگی های موضوع اهداء جنین سبب شده تا قانون گذاران در این حوزه نیز احساس وظیفه کرده و نسبت به تنظیم قوانین در این موضوع اقدام کنند.
تابستان 1382 قانونی در را بطه با اهداء جنین و نحوه آن امکان فرزند آوری را به زوجین نابارور نوید داد. تا قبل از تصویب این قانون موانع شرعی و فقدان راه حل های قانونی چنین امکانی برای زوجین نابارور وجود نداشت. با این حال بررسی این قانون نشان می دهد که با وجود تصویب و اجرای آن همه زوجین نابارور نمی توانند از این قانون برای بهره مندی از جنین اهدایی استفاده کنند. مواد یک و دو قانون اهداء جنین به زوجین نابارور و آیین نامه اجرای آن برای گروهی از زوجین نابارور و اهداء کنندگان جنین محدودیت ایجاد کرده است. شرایطی که در قانون و آیین نامه اجرایی آن برای اهدا کنندگان و زوجین دریافت کننده قید شده است سبب شده است که در صورتی که تمام شرایط تجمیع نشود امکان اهدا نباشد. در صورت فقدان هر یک از شرایط امکان استفاده از مزایای قانون فوق الذکر ساقط می شود. به طور مثال شرط وجود علقه زوجیت بین زن و شوهر و … برخی از شرایط صرفاً به زوجین اهداء کننده اختصاص دارند و یا برخی دیگر مخصوص زوج دریافت کننده هستند. مقایسه شرایط مشترک و اختصاصی زوج های دریافت کننده و اهدا کننده جنین و موارد قانونی مقرر در قانون ایران با کشورهای دیگر نشان گر آن است که بسیاری از این شرایط ضروری و غیر قابل چشم پوشی هستند و یا برخی دیگر با جامعه کنونی ایران هم خوانی درستی ندارند و اهداف قانون گذاران با متن جامعه منطبق نشده است. در عین حال برخی خلاء ها بیان گر آن است که می بایست بندهایی به این قوانین اضافه شود تا از سوء استفاده های احتمالی در این موضوع جلوگیری شود.
تاریخچه قانون گذاری در مورد لقاح مصنوعی
در کشورهای در حال توسعه که اغلب کشورهای مسلمان نیز در بین آنها به چشم می خورند جهت اهداء جنین و گامت تهیه و تدوین نشده است. برخی از کشورها فاقد قوانین مدونی در این رابطه هستند. جمهوری اسلامی ایران با تدوین و تصویب قانون نحوه اهداء جنین به زوجین نابارور مصوب 1382 قانون مشخصی را در پنج ماده به تصویب رساند که تنها یک روش از راهکارهای موجود را صراحتاً توصیه کرده است.
قانون نحوه اهدای جنین به زوجین نابارور
در تاریخ 29/4/1382 مجلس شورای اسلامی با اصلاحات و به تأیید شورای نگهبان طرح نحوه اهداء جنین به زوجین نابارور به تصویب رسید. این قانون به شرح زیر است:
ماده 1- کلیه مراکز تخصصی درمان ناباروری ذی صلاح مجازند با ملاحظه ضوابط شرعی و شرایط مطابق این قانون، پس از موافقت کتبی زوجین صاحب جنین حاصله از تلقیح خارج از رحم به رحم زنانی که بعد از ازدواج و انجام درمان ناباروری آنها محرز شده است انتقال دهند.
ماده2- زن و شوهر می بایست مشترکاً تقاضای دریافت جنین اهدایی را تنظیم و تقدیم دادگاه کنند. و با احراز شرایطی موفق به دریافت مجوز دریافت جنین شوند. این شرایط عبارتند از :
الف- زوجین بر مبنای گواهی پزشکی معتبر قادر به بچه دار شدن نباشند و زن استعداد دریافت جنین را داشته باشد.
ب- زن و شوهر از صلاحیت اخلاقی برخوردار باشند.
ج- هیچ کدام از زوجین محجور نباشند.
د- هیچ کدام از زوجین مبتلا به بیماری های صعب العلاج نباشند.
ه- هیچ کدام از زن و شوهر معتاد به مواد مخدر نباشند.
و- زن و شوهر هر دو تبعه جمهوری اسلامی ایران باشند.
ماده3- تکالیف و وظایف زوجین اهدا کننده جنین نسبت به طفل متولد شده در نگهداری،نفقه و تربیت نظیر وظایف اولاد و پدر و مادر است.
ماده4- در محاکم خانواده بررسی صلاحیت زوجین متقاضی جنین اهدایی، خارج از نوبت و بدون رعایت تشریفات آیین دادرسی مدنی بررسی می شود عدم تأیید صلاحیت زوجین قابلیت تجدید نظر دارد.
ماده5- وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی با همکاری وزارت دادگستری طی مدت سه ماه آیین نامه اجرایی این قانون را تهیه و به تصویب هیأت وزیران رساند.
در جلسه مورخ 19/12/1383 بنابر پیشنهاد مشترک شماره 69773 در تاریخ 10/5/1383 وزارت خانه های دادگستری و بهداست، درمان و آموزش پزشکی به استناد ماده 5 قانون نحوه اهداء جنین به زوجین نابارور مصوب 1382 آیین نامه اجرایی آن را تصویب کرد.
فصل اول (کلیات و تعاریف) :
ماده 1 : در آیین نامه اصطلاحات و مفاهیمی به کار برده شده است که معانی آنها به شرح زیر است :
الف- قانون : قانون نحوه اهداء جنین به زوجین نابارور مصوب 1382
ب- جنین : نطفه حاصل شده از لقاح خارج از رحم زوجین قانونی و شرعی که پس ازحداکثر 5 روز بعد از باروری تلقیح می شود. جنین می تواند به دو صورت تازه و منجمد باشد.
پ- اهداء جنین : زوجین واجد شرایط مطابق قانون و آیین نامه به مراکز مجاز تخصصی درمان ناباروری مراجعه و یک یا چند جنین برای انتقال به زوجین نابارور اهدا می کنند.
فصل دوم (شرایط اهداء و دریافت جنین) :
ماده 2 : شرایط زوجین اهداء کننده :
الف- علقه و رابطه زوجیت شرعی و قانونی
ب- سلامت جسمی و روحی متناسب و ضریب هوشی مناسب (البته در برخی موارد آئین نامه از اصل قانون فراتر رفته است و اگرچه نکات اضافه شده به آن مفید بوده ولی با قواعد اصلی و تابعیت آن از متن اصلی سازگاری ندارد.)
پ- عدم اعتیاد به مخدر و روان گردان
ت- عدم ابتلا به بیماری های صعب العلاج نظیر هپاتیت، ایدز و …
تبصره : الزام بررسی وجود شرایط مذکور در این ماده توسط مراکز مجاز تخصصی درمان ناباروری
ماده 3 : زوجین اهداء کننده باید در مراکز مجاز تخصصی درمان ناباروری با یک رضایت کتبی و پس از احراز هویت می توانند اقدام به اهداء جنین کنند.
ماده 4 : زوج های متقاضی جنین های اهدایی می بایست شرایط مقرر در ماده 2 را داشته باشند.
ماده 5 : دادگاه های صالح به درخواست دریافت جنین اهدایی به صورت خارج از نوبت و بدون تشریفات آیین دادرسی مدنی رسیدگی می کنند.زوجین می توانند نسبت به احکام رد درخواست یا عدم تأیید صلاحیت زوجین درخواست تجدید نظر دهند.
فصل سوم (تکالیف و وظایف مراکز مجاز درمان ناباروری) :
ماده 6 : مراکز تخصصی درمان ناباروری مجاز وظیفه دارند اقدامات زیر را عملی کنند :
الف- جنین های اهدایی از زوجین مسلمان و غیر مسلمان را جداگانه نگهداری کنند و تناسب مذهبی را با زوجین متقاضی و اهدا کننده رعایت کنند.
ب- رأی قطعی مرجع قضائی را از متقاضی دریافت و نگهداری کند.
پ- برای متقاضیان دریافت جنین مطابق مقررات قانون و آیین نامه گواهی نامه ای مبنی بر سلامت جسمی و روحی صادر کند.
ت- جنین های اهدایی را در شرایط کاملاً محرمانه دریافت . نگهداری کند.
تبصره : اطلاعات جنین های اهدایی اطلاعاتی به کلی محرمانه هستند.
ماده 7 : عدم توانایی باروری و همچنین توان زوجین برای دریافت و نگهداری زوجین، پس از انجام آزمایش های دقیق پزشکی در مراکز مجاز تخصصی درمان ناباروری اثبات و گواهی شود.
فصل چهارم (شرایط لازم برای دریافت، نگهداری و انتقال جنین)
ماده 8 : مراکز مجاز تخصصی درمان ناباروری طبق دستورالعمل های وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی می توانند بانک جنین دایر کنند. بانک های جنین وظیفه دارند جنین های اهدایی را از زوجین اهدا کننده دریافت و آن ها را مطابق قانون و آیین نامه به زوجین واجد شرایط انتقال دهند.
ماده 9 : وظیفه نظارت بر دریافت، نگهداری و انتقال جنین های اهدایی بر عهده مرکز مدیریت پیوند وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی است.
ماده 10 : مدارک و اطلاعات اهداء کنندگان و دریافت کنندگان جنین اهدایی از دسته اطلاعات کاملاً محرمانه هستند و ارائه آنها تنها به مراجع قضائی دارای صلاحیت و با رعایت قوانین مربوط به حفظ و نگهداری اسرار دولتی امکان پذیر است.
لقاح مصنوعی با اسپرم شوهر به صورت خارج از رحم :
در شرایطی امکان انتقال اسپرم به مهبل وجود ندارد. این شرایط اعم از بیماری مقاربتی، اشکال در نعوظ شوهر و یا اشکالاتی در مهبل یا رحم زن می باشد که امکان لقاح از طریق مواقعه وجود ندارد و باید از طرق پزشکی و در آزمایشگاه نسبت به آن اقدام کرد.
بررسی حقوقی : اگر مرد به هر دلیلی نتواند با زن نزدیکی کند و از روش عادی صاحب فرزند نشود، گرچه عقیم نباشد و توان تولید اسپرم را داشته باشد و همچنین نطفه وی دارای ماده حیاتی باشد، این امکان وجود دارد که یا اسپرم وی تلقیح مصنوعی انجام و طفلی متولد شود. این طفل از نطفه شوهر و زن است و نسب وی مشروع است. چرا که تمام شرایط نسب مشروع و قانونی وجود دارد و مانعی برای الحاق او به پدر و مادر طبیعی خود نیست. قانون گذار در مواد 1185 و 1159 قانون مدنی از نزدیکی برای الحاق طفل به پدر و مادر سخن به میان آورده است زیرا معمولاً نزدیکی موجب انعقاد نطفه می شود ولی در خصوص الحاق طفل از طریق لقاح مصنوعی با نطفه شوهر خصوصیتی در نزدیکی نیست. پس چنانچه اسپرم شوهر از طرقی غیر از نزدیکی وارد رحم زن شود و از ترکیب آن با تخمک زن نطفه ای منعقد شود جنین ملحق به پدر و مادر است.
برخی با تکیه بر عرف یر این عقیده اند که : طفل فرزند صاحب نطفه است. خواه انتقال نطفه از راه های طبیعی باشد یا پزشکی (حتی در مورد طفل حاصل از زنا، البته قانون در این مورد نظر عرف را لحاظ نکرده است). همینطور ماده قانونی نیز برخلاف نظر عرف وجود ندارد. بنابراین در این نوع لقاح نطفه متعلق به زن و شوهر است.
طفل متولد شده از این نوع لقاح طفل قانونی است و کلیه شرایط لازم را برای نسب قانونی دارد. تفاوتی که لقاح مصنوعی با لقاح طبیعی دارد تنها در روش انعقاد نطفه است که مانند موارد طبیعی نزدیکی سبب انعقاد آن نشده است که این شرایط تأثیری در نسب قانونی ندارد. چرا که قانون نسب قانونی را مشروط به عمل نزدیکی نکرده است.
برخی دیگر با استناد به مواد 1158، 1159 و 1160 که در آن از واژه نزدیکی استفاده شده است، معنقدند نمیتوان حکم نسب به طفل حاصل از لقاح مصنوعی داد. در مقبال این عقیده می توان گفت اولاً کلمه نزدیکی به عنوان عمل معمول بیان شده است و قانون گذار در صدد محدودین قرار دادن نبوده است. ثانیاً در مصادیقی که تفخیذ سبب انعقاد نطفه شود شرع حکم به نسب داده است.
بررسی لقاح مصنوعی با اسپرم اجنبی :
در شرایطی اسپرم توان باروری ندارد یا مرد نمی تواند اسپرم تولید کند، لذا تخمک زن با اسپرم مرد دیگری تلقیح می شود. این نوع از لقاح A.I.D نام دارد و با روش I.V.F انجام می شود.
برخی این روش را مصداق زنا می دانند. کلیسای کاتولیک آن را مردود و غیر اخلاقی می داند. اما به مرور زمان این نظرات تغییر کرد و حکم زنا از این روش ساقط شد. زیرا که A.I.D مشروط بر مقاربت زن و مرد نیست پس زنا شمرده نمی شود.
بررسی حقوقی : قانون اهداء جنین به زوجین نابارور شرح می کند که جنین حاصل از نزدیکی زوجین قانونی و شرعی با رعایت شرایط مندرج در این قانون می تواند به زوجین نابارور واجد شرایط منتقل شود. اما در خصوص تلقیح تخمک زن با اسپرم مرد اجنبی حکم نداده است.
به دلیل اینکه اصل بر حفظ شرمگاه اعم از نگاه، مقاربت و ریختن و قرارگیری نطفه است حرام استنباط می شود. پس هر طریقی که چه آمیزش باشد یا تلقیح حرام تلقی می شود. پس راهکاری برای اجرای اباحه باقی نیست. فلذا این روش ممنوع است و فقها نیز آن را ممنوع می دانند.
در مورد نسب طفل ناشی از A.I.D برخی عقیده دارند مشروع نیست به این صورت که رابطه زوجیت بین مادر و پدر سبب انتساب طفل به آنها می شود، بنابراین هر موردی که این نسبت را نداشته باشد چه زنا چه A.I.D نسب طفل مشروع نیست.
برخی دیگر معتقدند نفی نسب در این است که طفل از ترکیب اسپرم و تخمک هر دو زن و مرد غریبه حاصل شود.
اغلب حقوق دانان نسب طفل حاصل از A.I.D را قانونی می دانند.
بررسی حقوقی اهدای تخمک و جنین :
با توجه به آنکه تخمک متعلق به اجنبی بوده و اسپرم از شوهر گرفته شده دال بر رابطه نسبی با شوهر است. بنابر قانون اهداء جنین به زوجین نابارور رابطه قانونی با مادر تنظیم شده و زن و شوهر به عنوان پدر و مادر طفل شناخته می شوند.
اهداء تخمک : جنین متشکل از اسپرم شوهر و تخمک زن بیگانه که به رحم زوجه منتقل می شود بر اساس قانون اهداء جنین به زوجین نابارور، زن متقاضی هیچ ارتباطی با اجزای متکونه ندارد به طریق اولی این نوع تکون از حقوق قانونی برخوردار است. حال در شرایطی که جنین متعلق به اسپرم و تخمک غیر از زوجین باشد، جنین افراد اجنبی در رحم زوجه قرار می گیرد تا تکون کند. در این روش نیز از اسپرم و تخمک زوجین قانونی و شرعی استفاده می شود.
در جمهوری اسلامی ایران قانون اهداء جنین به زوجین نابارور در سال 1383 به تصویب رسید که در آن ضمن تأکید بر رعایت اصول شرعی و شرایط زوجین، جنین نیز باید دارای تکون شرعی باشد. شرایط مقرر در ماده 2 و بررسی و استعلام آن در دادگاه از احتمال سوء استفاده و رها شدن طفل مولود در جامعه تا حد قابل توجهی جلوگیری می کند. ضمناً موضوعات تابعیت و تعیین وظایف والدین و طفل نسبت به هم به منزله سایرین از نکات قوت این قانون است. اما در آینده مسائلی مانن دیه سقط در روزهای اولیه انتقال، نکاح، قتل و دماء مطرح می گردد.
نکات تکمیلی اهداء جنین
قانون نحوه اهداء جنین به زوجین نابارور در تعیین تکلیف مشروعیت این موضوع گام بلندی برداشته است. این قانون با استناد به اصل 167 قانون اساسی و با توجه به منابع معتبر فقهی و تمسک به اصاله الحل و اصول اباحه همینطور برائت و عدم تفسیر موسع از استثنای تناسل در زنا انواع اهدای تخمک و اسپرم را مشروع دانسته است.
البته در ماده 3 این قانون اگرچه در تعیین تکلیف زوجین و طفل از لحاظ نفقه و حضانت کوشش شده است اما مسالی نظیر نسب، ولایت، ارث و … سخنی به میان نیامده است. اگرچه که زنا و اهداء جنین قابل مقایسه نیستند، اما در زنا نیز نسب به رسمیت شناخته شده است و در موضوع اهداء جنین به طریق اول نیز می بایست رسمیت داشته باشد.
در مورد حرمت شرعی بین مادر صاحب رحم و طفل متولد شده از لقاح مصنوعی می توان گفت رابطه حرمتی که در رضاع وجود دارد و معیارهای آن حتی قوی تر در مادر متقاضی وجود دارد که سبب می شود این حرمت نیز در این جا قابل تأمل باشد. به دلیل اینکه عرفاً به عنوان مادر طفل شناخته می شود می توان وی را به عنوان مادر طبیعی طفل ارتقاء داد.
کلام آخر
بر آن بوده ایم تا در این مقاله جزئیات و چگونگی مواجهه قوانین جمهوری اسلامی ایران را با موضوع اهداء جنین به تفصیل شرح دهیم. چنانچه مایل به کسب اطلاعات بیشتر در این رابطه هستید، وکلای وکیل24 چون همیشه آماده خدمت رسانی به شما متقاضیان هستند. چنان که مطالعه کرده اید موضوع اهداء جنین و پیچیدگی های قانونی آن نیاز به راه گشایی یک وکیل آگاه و با تجربه دارد، بنابراین توصیه می شود پیش از هر اقدامی در این رابطه با یک وکیل مشورت نمائید.
